Cmentarz żydowski - Przedmieście Jakubskie
Położenie cmentarza - mapy
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony na Przedmieściu Jakubskim u zbiegu ulic Antczaka i gen. Pułaskiego, na przeciwko cmentarza rzymskokatolickiego pod wezwaniem Św. Jakuba. Od północy sąsiaduje z ul. Konopackich, od wschodu z terenem zabudowanym, od południa z ul. Antczaka, a od zachodu z ul. Pułaskiego.
Podstawowe informacje
| Data założenia |
1723 r. |
| Wyznanie |
żydowski |
| Kahał |
Toruń |
| Synagoga |
Toruń |
| Status |
nieistniejący |
| Powierzchnia |
~0,8 ha |
| Nr działki |
274/1, 271, kawałeczek 273/1. Dawniej także 273/2 i 274/2 |
| Kształt |
pierwotnie zbliżony do prostokąta, obecnie siedmiokąt nieforemny |
| Najstarszy zachowany nagrobek |
brak (najstarszy był z 1847) |
| Istniejąca dokumentacja |
? |
| Zagrożenia |
śmieci |
| Stan zachowania |
ZLIKWIDOWANY I UPAMIĘTNIONY, Typ II |
| Data zamknięcia , likwidacji |
1945, 1975 |
Pierwszą wzmiankę o cmentarzu znajdujemy protokole Rady Miejskiej z 5 lutego 1723 r., w którym pojawia się zapis dotyczący rozpatrzenia rozpatrzenia prośby o ogrodzenia miejsca pochówku zmarłych Żydów. Jednak dokładną lokalizację poznajemy dopiero z planów miasta z początku XIX wieku.
Przyjęto oficjalnie, że cmentarz zamknięto w 1945 r. aczkolwiek ostatni pochówek nastąpił w 1949 r.
Cmentarz wpisany do rejestru zabytków, nr rej. A/553 z 29.05.1991.
Roślinność
| Drzewa |
klon, lipa, kasztanowiec, wiąz, jesion, dąb |
| Krzewy |
głóg, robinia biała, bez czarny, dereń biały, forsycja, jaśminowiec, pigwowiec, ognik szkarłatny, jałowiec |
| Inne |
trawa,… |
Starodrzew w większości zachowany. Pomnikiem przyrody jest lipa drobnolistna nazwana "Lipą Rabina Kaliszera" o obwodzie pnia 276 cm, uznana w 2009 r. Pierwotnie był podzielony na 4 kwatery. Istniejące aleje są podobno odtworzone na podstawie pierwotnych.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Cenotafy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Cippusy |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Grobowce |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Krzyże |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Mogiły obmurowane |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obejścia |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Obeliski |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty poziome |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Płyty pionowe |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Przyścienne |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Elementy |
| Rodzaj |
Istnienie |
Ilość |
Data powstania |
Materiał |
Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy |
TAK |
- |
lata 50. XX w. / 2012 |
cegła, beton, metal |
od strony ul. Pułaskiego mur ceglany odtworzono w 2012 r. W tym samym roku zamontowano elementy żelazne od strony ul Konopackich i bloku. Od strony ul. Antczaka mur odgradzający kirkut od posesji powstał najprawdopodobniej w 1957 r. |
| Brama |
TAK |
1 |
1925/2012 |
beton, żelazo |
w bramie z 1925 r. osadzono metalowe furtki w 2009 r. |
| Kościół |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Kaplica |
NIE |
- |
- |
- |
- |
| Inne |
NIE |
- |
- |
- |
Istniał dom przedpogrzebowy z 1879 r. będący także domem grabarza. Teraz stoi tam blok |
Na cmentarzu pochowano rabina Cwi Hirsza Kaliszera, jednego z pionierów ruchu syjonistycznego. Znajdowała się tu także mogiła zbiorowa 7 żołnierzy wyznania mojżeszowego poległych w I wojnie światowej.
Można odnaleźć dwa ślady po fundamentach nagrobków.
Inskrypcje
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2015
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
 |
| fot. 10 |
 |
| fot. 11 |
 |
| fot. 12 |
 |
| fot. 13 |
 |
| fot. 14 |
 |
| fot. 15 |
 |
| fot. 16 |
 |
| fot. 17 |
 |
| fot. 18 |
 |
| fot. 19 |
 |
| fot. 20 |
 |
| fot. 21 |
 |
| fot. 22 |
 |
| fot. 23 |
 |
| fot. 24 |
fot. Michał P. Wiśniewski, 2012
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
 |
| fot. 6 |
 |
| fot. 7 |
 |
| fot. 8 |
 |
| fot. 9 |
Renowacja
Niemożliwa ze względu na zlikwidowanie nagrobków. Cmentarz był unikalny gdyż nie został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej. Oficjalnie za rok zamknięcia przyjęto 1945 r. aczkolwiek ostatni pochówek nastąpił w 1949 r. Potem rozpoczęła się stopniowa dewastacja i rozkradanie cmentarza. Opiekę nad cmentarzem powierzono Zarządowi Zieleni Miejskiej (od 1957 r., faktycznie od 1963 r). Przeprowadzona wówczas inwentaryzacja stwierdziła istnienie 84 nagrobki z białego marmuru i 59 z czarnego granitu. Tu należy nadmienić, że Zarząd Zieleni Miejskiej zobowiązał się do składowania kamieni nagrobkowych przedstawiających wartość majątkową na zabezpieczonym terenie. W praktyce oznaczało to składowanie ich na terenie zakładów kamieniarskich i wykorzystywanie ich jako tzw. “nagrobki powtórnego użytku”. Czego nie zabierali kamieniarze to zostało rozkradzione przez mieszkańców. O usunięciu pozostałych nagrobków wzmiankowano już w 1966 r. Ostateczną decyzję o likwidacji władze miejskie wydały w 1972 r., co praktycznie nastąpiło w 1975. Stało się to pomimo, że nie upłynęło ustawowe 40 lat od ostatniego pochówku. Cała likwidacja przeprowadzana była w wielkim pośpiechu. Istnieją przekazy jakoby część materiału są ułożone w ziemi pod chodnikiem przy placu zabaw naprzeciwko dawnego kirkutu przy ul. Konopackich.
Z cmentarza zrobiono teren rekreacyjny. Przez pewien czas znajdował się tam plac zabaw i boisko piłkarskie. Na początku lat 90. XX w. wykrojono część terenu w północnej części na blok mieszkalny. W 2008 r. okazało się, że kilka pomników z cmentarza znajduje się w magazynie miejscowego przedsiębiorstwa usług komunalnych. W 2009 r. uporządkowano teren po byłym kirkucie. M. in. osadzono metalowe furki w dawnej bramie oraz odsłonięto kamień z tablicą upamiętniającą cmentarz oraz rabina Cwi Hirsz Kaliszera - najwybitniejszą postać tam pochowaną. Ponadto uznano rosnącą tam lipę drobnolistną za pomnik przyrody i nadano jej imię Rabina Kaliszera. W 2010 r. zamontowano tablicę informacyjną w miejscu dawnego domu przedpogrzebowego oraz mniejsze tabliczki informujące o cmentarzu od strony ul. Antczaka i ul. Pułaskiego. W 2012 r. udało się na nowo obmurować cmentarz. W 2013 r. usunięto bohomazy z muru.
Na cmentarzu prowadzone są bieżące prace pielęgnacyjne. Oprócz okazjonalnych śmieci jedynym problemem wydaje się być nakłonienie ludzi do niewprowadzania psów na teren cmentarza pomimo stosownego pisemnego zakazu umieszczonego od strony ulic.
Pod koniec lipca 2015 roku miał miejsce wichura, która w znacznym stopniu zubożyła drzewostan cmentarny. Padło 7 drzew w tym pomnik przyrody - lipa Cwi Kaliszera.
W 2016, w ramach obchodów ogólnopolskiego Dnia Judaizmu w kościele katolickim na cmentarzu odbyła się modlitwa za zmarłych. Modlitwie przewodniczył ks. bp Andrzej Suski - Ordynariusz Diecezji Toruńskiej i Michael Schudrich - Naczelny Rabin RP. Wśród gości była także Anna Azari - Ambasador Izraela w Polsce. Władze Torunia reprezentował wiceprezydent Andrzej Rakowicz.
Modlitwa na cmentarzu żydowskim z okazji XIX Dnia Judaizmu, 17.01.2016
Osadnictwo żydowskie w Toruniu.
Historia
Z przekazów historycznych wiadomo, że pierwsi kupcy żydowscy pojawili się w Toruniu już w XIII w. Jednak aż do 1793 r. nie mieli prawa być obywatelami miasta. Nie oznacza to, że wcale ich nie było. Pojedyncze przypadki osiedlania się rodzin żydowskich zanotowano w XVIII w. Włączenie Torunia w skład zaboru pruskiego, a dokładniej nieco późniejszy rozkaz gabinetowy króla Fryderyka WIlhelma III z 1802 r. oficjalnie zalegalizował pobyt Żydów w Toruniu i umożliwił osiedlanie kolejnych. Najwięcej Żydów napłynęło z Fordonu i sąsiedniego Podgórza, ale także z ziemi chełmińskiej i Wielkopolski.
Gmina żydowska ukonstytuowała się w 1822 r. choć pierwszy rabin sprawował swoją funkcję od 1804 r. Początkowo wynajmowano kamienicę na ul. Prostej pod synagogę, potem na ul. Wysokiej. W końcu w 1847 r. wybudowano własną przy ul. Szczytnej 10. Jej otwarcie celebrował rabin z Berlina. Specyficzne umiejscowienie w głębi parceli pomiędzy dwiema kamieniacami sprawiło, że właśnie w nich ulokowano inne pomieszczenie (sala posiedzeń, przytułek, szkołę itp.)
Pośród toruńskich Żydów dominowały procesy asymilacyjne. Większość przyjęła niemiecki wzorzec kulturowy, a dzieci w przeważającej ilości uczęszczały do szkół chrześcijańskich. Przeciwnikiem tego stanu rzeczy był kupiec i późniejszy rabin Cwi Hirsz Kaliszer, pionier ruchu syjonistycznego i zwolennik osadnictwa żydowskiego w Palestynie. W 1825 r. grupa skupiona wokół Kaliszera organizowała własne modlitwy w jego domu niezależne od oficjalnych przesyconych haskalizmem. Spór został zażegnany w latach 60. XIX w. gdy założoną dwie szkoły elementarne: laicką i tradycyjną.
Od 1880 r. liczba Żydów w Toruniu zaczęła maleć, głównie z powodu emigracji do USA i Niemiec. Mimo to odgrywali oni istotną rolę w życiu gospodarczym. W 1891 r. działało ok. 42% firm żydowskich. Większość członków społeczności trudniła się oczywiście handlem. Bywali także bankowcy i stosunkowo niewiele przemysłowców. Kilku Żydów uczestniczyło w szmugli broni dla powstańców styczniowych, 33 walczyło w wojnie prusko-francuskiej. Na pewno istnieli żydowscy żołnierze z Torunia, którzy walczyli na frontach I wojny światowej.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę większość Żydów wyjechała, a ich miejsce zajmaowali przybysze z dawnej Kongresówki i Galicji. Rodziło to konflikty na tle podejścia dfo religii i polityki. W latach 1932-1939 toruńska gmina żydowska powiększyła się o gminę żydowską w Chełmży i stała się macierzystą dla wszystkcih Żydów z powiatu toruńskiego. Gospodarczo odgrywali już znikomą rolę. W 1939 r. byli właścicielami ok. 5% wszystkich przedsiębiorstw w mieście (głównie rzemieślnicy oraz prowadzący sklepy z odzieżą). Majątek gminy żydowskiej stanowiła synagoga, szkoła, cmentarz, 2 nieruchomości i 2 biblioteki (syjoniści mieli osobną)
Tuż po zajęciu Torunia przez wojska niemieckie w mieście przebywało 63 Żydów. Z tych co uciekła powróciły 222 osoby. Władze hitlerowskie sukcesywnie wysiedlały ich pozbawiając majątku. Mogli wyjechać jedynie do miast o dużych skupiskach żydowskich: Włocławek, Łódź, Alwksandrów Kujawski, Dobrzyń. ostatecznie podzielili los tamtejszych społeczności ginąc w gettach albo komorach gazowych. Synagogę rozebrano już w pażdzierniku 1939 r. Gruz trafił w ręce chłopów niemieckich ze Stawek i Rudaka.
Po wojnie Żydzi stworzyli ok. stuosobową społeczność z czego większość stanowiła grupa, która przeżyła wojnę w Związku Radzieckim. Część z nich wyjeżdżała, część wtapiała się w polską społeczność.
Ludzie
Cwi Hirsz Kaliszer - rabin, kupiec, pionier ruchu syjonistycznego
Aleksander Jacobi - jeden z pierwszych toruńskich fotografów
Julia Wolf - malarka
Georg Wolf - rzeźbiarz, autor pomnika Flisaka
M. Leiser - właściciel domu towarowego, dziś PDT
bankierzy: Meyer Gurmann, Dawid Meyer, Dawid Kaufmann
kupcy: Moritz Meyer i Juliusz Goldschmidt
Bibliografia:
- A. Bienaszewska, "Żydzi w Toruniu". Wykład wygłoszony na inaugurację studiów podyplomowych Wyższej Szkoły Filologii Hebrajskiej w Toruniu, z dnia 19.10.2013 r., https://www.youtube.com/watch?v=TjkkXuVwhRk [dostęp: 16.02.2015]
- S. Frankowski, Toruńscy Żydzi w dokumentach archiwalnych, "Express Bydgoski" z 27.04.2011 r., http://express.bydgoski.pl/202114,Torunscy-Zydzi-w-dokumentach-archiwalnych.html [dostęp: 16.02.2015]
- K. Fus, Zapomniany żydowski cmentarz przy Pułaskiego zostanie odnowiony, "Gazeta Pomorska", 19.10.2009 r., http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20091019/TORUN01/146760355 [dostęp: 16.02.2015]
- Informacje o cmentarzu żydowskim w Toruniu na stronie FODZ: http://fodz.pl/?d=10&id=482&l=pl [dostęp: 12.02.2015]
- Informacje o cmentarzu żydowskim w Toruniu na stronie Kirkuty.xip.pl: http://kirkuty.xip.pl/torun.htm [dostęp: 12.02.2015]
- Z. Juchniewicz, Płyta z czarnego marmuru, "Nowości" z 27.07.1990, s. 9.
- Z. Juchniewicz, Z. Ostrowski, Zagłada żydowskiego cmentarza, "Nowości" z 06.08.1990, nr 130, s. 1 i 4.
- Karta Cmentarza, oprac. H. Grecki, 1995.
- Karta Cmentarza, oprac. E. Jaszewska, K. Kotula, 1987.
- T. Kawski, Inwentarze gmin żydowskich z Pomorza i Wielkopolski wschodniej w okresie międzywojennym (1918/20-1939), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2006, nr 1, dok. 5, s. 80.
- Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1928, s. 1224.
- A. Marolewski, Żydzi w Toruniu, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005.
- M. Niedzielska, Cmentarz żydowski, Toruń: ToMiTo, 2010.
- Z. Ostrowski, Rozkradanie cmentarza żydowskiego, "Nowości" z 27.07.1990, nr 145, s. 4.
- Program Ochrony Nekropolii Torunia, 2013 - dokument niepublikowany.
- Rejestr pomników przyrody zlokalizowanych na terenie miasta Torunia - stan na rok 2012, http://www.torun.pl/sites/default/files/pictures/tor_pliki/rejestr_pom_przyr_2012.pdf [dostęp: 12.02.2015].
- J. Röder, Plan miasta Torunia, Toruń, 1934.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 56.
- S. Spandowski, Jakie były powojenne losy toruńskich Żydów?, "Nowości" z 25.04.2013 r., http://nowosci.com.pl/242438,Jakie-byly-powojenne-losy-torunskich-Zydow.html [dostęp: 16.02.2015]
- S. Spandowski, Nagrobki są. Pewności, niestety, brak, "Nowości" z 12.08.2008 r., http://nowosci.com.pl/110583,Nagrobki-sa-Pewnosci-niestety-brak.html [dostęp: 12.02.2015]
- S. Spandowski, Wokół cmentarza żydowskiego powstaje mur, "Nowości" z 12.10.2012 r., http://nowosci.com.pl/231950,Wokol-cmentarza-zydowskiego-powstaje-mur.html [dostep: 12.02.2015]
- A. Wesołowska, Pamiętajmy o cmentarzu żydowskim w naszym mieście. Jesteśmy mu to winni, "Gazeta Pomorska" z 17.11.2009 r., http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20091117/TORUN01/570427003 [dostęp: 12.02.2015]
- M. Wiśniewski, Zapomniane cmentarze Torunia #02: Judenberge, blog "Kamień na kamieniu", wpis z 11.10.2012 r., http://kamiennakamieniu.wordpress.com/2012/10/11/zapomniane-cmentarze-torunia-2-judenberge/ [dostęp: 11.02.2015]
- Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 31 grudnia 2014 r., s. 83, http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/31.12.2014/KUJ-rej.pdf [dostęp: 12.02.2015].
- Zarys historii społeczności żydowskiej Torunia na stronie Aus der Geschichte der jüdischen Gemeinden in deutschen Sprachraum. [dostęp: 11.02.2015]
- Zdjęcia Bohdana Horbaczewskiego z dokumentacji cmentarza żydowskiego wykonanej przed jego likwidacją, http://fotoforum.gazeta.pl/5,6,24027,sine.ira.html [dostep: 16.02.2015]
- Zdjęcia kirkutu po nawałnicy z lipca 2015, https://www.facebook.com/media/set/?set=a.856349054412147.1073742112.596387193741669&type=3 [dostęp: 06.10.2015]
- A. Zielińska, Żydzi w Toruniu w latach 1847-1914. Elementy analizy demograficznej, "Klio", 2012, t. 22, s. 133-154, http://apcz.pl/czasopisma/index.php/KLIO/article/viewFile/KLIO.2012.044/1182 [dostęp: 16.02.2015]
- Żydowski Toruń na portalu Wirtualny Sztetl: http://www.sztetl.org.pl/pl/city/torun/ [dostęp: 12.02.2015]
