Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony był ok. 900 m. na południowy zachód od kościoła w centrum wsi. Będąc na ul. Brzeskiej skręcamy w ul. Księżyzna, a następnie znowu skręcamy w lewo w drogę prowadzącą do Wólki. Po ok. 300 m. po prawej stronie widzimy nieużytki z tabliczką informacyjną zarośniętą przez bzy. Od północy, południa i zachodu graniczy z polem uprawnym, a od wschodu ze wspomnianą polną drogą do Wólki.
Podstawowe informacje
| Data założenia | koniec XVIII w. |
| Wyznanie | żydowski |
| Kahał | Ciechocinek-Służewo |
| Synagoga | Służewo |
| Status | zlikwidowany |
| Powierzchnia | ~0,51 ha (Geoportal) |
| Nr działki | 330 |
| Kształt | prostokąt |
| Najstarszy zachowany nagrobek | brak |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | - |
| Stan zachowania | ZLIKWIDOWANY I UPAMIĘTNIONY, Typ II |
| Data zamknięcia , likwidacji | 1939, 1939 |
Roślinność
| Drzewa | - |
| Krzewy | bez, grochodrzew |
| Inne | trawa, … |
Brak drzewostanu, a co za tym idzie alei oraz informacji o pierwotnym rozplanowaniu cmentarza.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
| Obejścia | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | przed wojną istniał parkan |
| Brama | NIE | - | - | - | istniała w okresie międzywojennym wraz z budką wjazdową |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | NIE | - | - | - | przed wojną na terenie cmentarza mieszkał stróż w drewnianej budce |
Brak informacji na temat grobów o znaczeniu historycznym oraz osób szczególnie zasłużonych.
Inskrypcje - fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
Nie znaleziono. Cmentarz zlikwidowany. Poniżej inskrypcja z tabliczki informacyjnej.
Galeria zdjęć
fot. Michał P. Wiśniewski, 2014
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
Renowacja
Niemożliwa ze względu na zniszczenie cmentarza przez hitlerowców w 1939 r. i stworzenie tam wysypiska śmieci. Ostałe się po wojnie nagrobki zostały wykorzystane do różnych celów budowlanych. Przykładowo jako elementy składowe ogrodzenia niektórych posesji przy ul. Brzeskiej, a także do wzmocnienia brzegów miejscowego jeziora. Zabieraniu resztek nagrobków towarzyszyła dalsza dewastacja i bezczeszczenie terenu cmentarnego. Anonimowy rozmówca wspominał o graniu w piłkę czaszkami. Część cmentarza została najprawdopodobniej zaorana - chodzi o pas o długości ok. 20 m, mierzony wzdłuż polnej drogi od jego południowej granicy.
Osadnictwo żydowskie w Służewie.
Historia
Początki istnienia społeczności żydowskiej w Służewie datowane są na drugą połowę XVIII w. Spis z 1765 r. notuje 22 osoby wyznania mojżeszowego. Początkowo należeli do kahału w Inowrocławiu. Gmina usamodzielniła się pod koniec XVIII w. budując wówczas drewnianą synagogę. Zamieszkiwali głównie ul. Brzeską zwaną także ul. Żydowską. Intensywny rozwój gminy trwa do połowy XIX w. Służewski kahał jest wówczas macierzystym także dla Żydów z Aleksandrowa Kujawskiego, Ciechocinka i Nieszawy. Zajmują się głównie handlem absolutnie dominując w tej dziedzinie. Intensywny rozwój Aleksandrowa Kujawskiego i ciechocińskiego uzdrowiska powoduje odpływ Żydów do wymienionych miejscowości. Ostatecznie siedzibę gminy przeniesiono do Ciechocinka w 1918 r. Wcześniej, bo pod koniec XIX w. uniezależnił się kahał aleksandrowsko-nieszawski.
W okresie międzywojennym służewieccy Żydzi funkcjonują łącznie z ciechocińskimi współwyznawcami we wspólnej gminie Ciechocinek-Służewo. Spis powszechny z 1921 r. podaje, że w Służewie żyje 259 Żydów co stanowiło 18% wszystkich mieszkańców. W połowie lat 30. XX w. było już ich tylko 6%. Działały 2 synagogi, dom modlitwy, szkoła, szpital oraz żydowska biblioteka publiczna.
Po wybuchu II wojny światowej hitlerowcy utworzyli w Służewie getto mieszczące się w kościele katolickim. Likwidacja getta nastąpiła w 1942 r. Żydów deportowano do obozów śmierci. Synagogi zniszczono, a cmentarz zdewastowano i zamieniono na wysypisko śmieci.
Ludzie
Rabini: Erchler, Chaim Juda Senior. Członkowie gminy żydowskiej wymienieni są w publikacji T. Kawskiego (Gminy…).
Józef Haim Karo, późniejszy rabin we Włocławku, urodził się w Służewie w 1805 r.
Wspomnienia urodzonego i spędzającego dzieciństwo w Służewie Dawida Janowera są dostępne na stronie Zbigniewa Sołtysińskiego: http://www.puszczyk.vgh.pl/readarticle.php?article_id=16 [dostęp: 29.05.2014].
Bibliografia:
- Cmentarz żydowski w Służewie na stronie Kirkuty.xip.pl: http://www.kirkuty.xip.pl/sluzewo.htm [dostęp: 29.05.2014]
- T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, Toruń: Wydawnictwo Naukowe "Grado", s. 54-65.
- T. Kawski, Ludność żydowska na Kujawach wschodnich w okresie międzywojennym (1918-1939), [w:] Byli wśród nas. Żydzi we Włocławku oraz na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej pod red. M. Krajewskiego. Włocławek: Lega, 2001, s. 64.
- P37 S27 Ciechocinek, Mapa Taktyczna Polski 1:100 000, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1930.
- S. Paczkowski, Służewo na Kujawach wschodnich. Zarys dziejów. Wlocławek: Lega, 1999.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 1, M. St. Warszawa, województwo warszawskie. Warszawa: GUS, 1925, s. 106.
- Wspomnienia Dawida Janowera na stronie Zbigniewa Sołtysińskiego: http://www.puszczyk.vgh.pl/readarticle.php?article_id=16 [dostęp: 29.05.2014]. patrz także relacje na Wirtualnym Sztetlu: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/sluzewo/16,relacje-wspomnienia/ [dostęp: 29.05.2014].
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. X, s. 863
- Żydowskie Służewo na portalu Wirtualny Sztetl: http://www.sztetl.org.pl/pl/city/sluzewo/ [dostęp: 29.05.2014]
