Położenie | Opis | Zdjęcia | Renowacja | Osadnictwo | Bibliografia
Położenie cmentarza - mapy
 |
Opis cmentarza
Położenie
Cmentarz położony przy drodze wojewódzkiej nr 189. Jedziemy z Więcborka w kierunku Złotowa. Po przejechaniu pod wiaduktem kolejowym zaczyna się Witunia. Ok. 500 metrów za wiaduktem mamy po lewej stronie nieużytek z widocznym dzikim parkingiem na poboczu, a naprzeciw firmę budowlaną. Tu jest cmentarz żydowski. Od północy sąsiaduje z szosą, z pozostałych stron z gruntami uprawnymi i nieużytkami.
Podstawowe informacje
| Data założenia | I poł. XIX w. |
| Wyznanie | żydowski |
| Kahał / Korporacja | Sępólno Krajeńskie (od 1932), Więcbork (1811-1932), Złotów (przed 1811) |
| Synagoga | Więcbork (1811) |
| Status | zlikwidowane nagrobki |
| Powierzchnia | ~0,28 ha |
| Nr działki | 546, i prawie całe 545 i 547 |
| Kształt | pięciobok nieforemny |
| Najstarszy zachowany nagrobek | - |
| Istniejąca dokumentacja | ? |
| Zagrożenia | przeznaczenie terenu pod budownictwo |
| Stan zachowania | ZLIKWIDOWANY I UPAMIĘTNIONY, Typ II |
| Data zamknięcia, likwidacji | 1939?, 1940? |
Roślinność
| Drzewa | dąb, jesion, … |
| Krzewy | … |
| Inne | trawa |
Brak zarejestrowanych pomników przyrody. Układ dawnego cmentarza nieznany ze względu na likwidację nagrobków.
Nagrobki i inne elementy
| Nagrobki | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Cenotafy | NIE | - | - | - | - |
| Cippusy | NIE | - | - | - | - |
| Grobowce | NIE | - | - | - | - |
| Krzyże | NIE | - | - | - | - |
| Obeliski | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły obmurowane | NIE | - | - | - | - |
| Mogiły ziemne | NIE | - | - | - | - |
| Płyty poziome | NIE | - | - | - | - |
| Płyty pionowe | NIE | - | - | - | - |
| Pola grobowe | NIE | - | - | - | - |
| Postumenty | NIE | - | - | - | - |
| Przyścienne | NIE | - | - | - | - |
| ŁĄCZNIE | - | ||||
| Elementy | |||||
| Rodzaj | Istnienie | Ilość | Data powstania | Materiał | Uwagi |
| Mur ogrodzeniowy | NIE | - | - | - | - |
| Brama | NIE | - | - | - | - |
| Kościół | NIE | - | - | - | - |
| Kaplica | NIE | - | - | - | - |
| Inne | TAK | 1 | XXI w. | metal | tabliczka informacyjna |
Według opracowania z połowy lat 90. XX wieku widoczne wówczas były resztki bramy wejściowej i ogrodzenia, a także ślady po macewach.
Inskrypcje
Nie znaleziono z powodu likwidacji nagrobków.
Galeria zdjęć
fot. Sławomir Sikorski, 2015, 2017
 |
| fot. 1 |
 |
| fot. 2 |
 |
| fot. 3 |
 |
| fot. 4 |
 |
| fot. 5 |
Renowacja
Niemożliwa ze względu na likwidacje nagrobków. Na cmentarzu znajduje się tabliczka informacyjna.
Osadnictwo żydowskie w Więcborku.
Historia
Najstarsze informacje dotyczące istnienia Żydów w Więcborku sięgają 1584 roku. Rozwojowi mieszkańców wyznania mojżeszowego sprzyjali właściciele miasta. Podlegali oni pod kahał w Złotowie. Podobno do potopu więcborscy Żydzi zdążyli się usamodzielnić i posiadali własną synagogę oraz cmentarz. Potop i późniejsze wojny spowodowała opuszczenie miasta. Następne dane o obecności Żydów mamy z 1767. Zostali oni zmuszeni jako migranci do opuszczenia miasta przez władze pruskie. Dopiero dekret emancypacyjny wydany w 1812 roku w Prusach znacznie polepszył los Żydów, co spowodowało ich napływ do miasta. Wybudowano wówczas synagogę (1841) i założono cmentarz. Nie wiadomo, czy został zlokalizowany w tym samym miejscu co w okresie staropolskim. Statut gminy został wydany dopiero w 1859. Największy odsetek populacji Więcborka stanowili w latach 60. XIX wieku - 19%. Potem nastąpił nieuchronny odpływ do większych ośrodków lub za granicę. Jeszcze w 1885 Żydzi mieszkali także w Wituni (12 osób) gdzie zlokalizowany jest cmentarz żydowski (na starych mapach jest to sam kraniec Więcborka, którego granica współczesna pokrywa się z linią kolejową). Do lat 80. XIX wieku gmina posiadała własnego rabina, potem korzystała z usług rabina sępoleńskiego. Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Więcborku żyło 157 Żydów, co stanowiło niecałe 5% populacji miasta. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę było ich 64 (2,5%). Ich odpływi towarzyszyło przybycie Żydów z dawnej Kongresówki i Galicji. W 1936 stanowili większość (25 na 44). Nie zmieniło to faktu, że gmina nie była w stanie posiadać zarządu. Po zmianach administracyjnych z 1932 gmina została wchłonięta przez gminę w Sępólnie Krajeńskim. W późnych latach 30. XX wieku dochodziło do ekscesów antyżydowskich, które nie ominęły Więcborka. Tuż po wybuchu wojny resztkę żydowskich mieszkańców Niemcy aresztowali i zamordowali.
Ludzie
Niestety w dostępnym spisie naturalizowanych Żydów wydanym w 1828 nie uwzględniono mieszkańców Więcborka.
David Bischofswerder - najbardziej znany przemysłowiec żydowski rodem z Więcborka.
Bibliografia:
- 2670 Vandsburg, Topographische Karte (Meßtischblatt) 1:25000, Reichsamt für Landesaufnahme, 1874.
- M. Aschkewitz, Zur Geschichte der Juden in Westpreussen, 1967, s. 26, 106, 121, 186,
- Gemeindelexikon für die Provinz Westpreussen : auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1887, s. 165, 171.
- Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln : auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher Quellen, Berlin, 1912, s. 18, 22.
- I. Geppert, Dzieje ziemi nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, [w:] Krajna i Nakło. Studja i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum im. Bolesława Krzywoustego w Nakle, 1926, s. 106, 107, 108.
- F. W. F. Schmidt, Der Der Kreis Flatow in seinem gesammten Beziehungen, Thorn, 1867, s. 255.
- Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie. Warszawa: GUS, 1926, s. 42.
- F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa, 1880-1902, t. VIII, s. 37.
- Żydzi w Więcborku na portalu Wirtualny Sztetl, http://www.sztetl.org.pl/pl/article/wiecbork/5,historia/?action=view&page=1
- Żydzi w Więcborku na stronie Judische-Gemeinden, http://www.jüdische-gemeinden.de/index.php/gemeinden/u-z/2186-vandsburg-westpreussen
