Podział cmentarzy względem działań
Definicja podziału
Najłatwiej byłoby podzielić cmentarze na istniejące i nieistniejące. Podział ten nie uwzględnia jednak całego spektrum działań wobec nich. Jak bowiem traktować lapidarium? Czy jako pamiątkę po nieistniejącym już cmentarzu, czy może jednak jako częściowo istniejący? To samo tyczy cmentarzy, na których brak nagrobków, a których wyodrębniona przestrzeń istnieje bez zmian. Podobny problem następuje gdy mamy do czynienia z byłym cmentarzem wielowyznaniowym lub protestanckim, który po II wojnie światowej stał się cmentarzem wyłącznie rzymskokatolickim. Dlatego też warto opisać je po względem działań wobec nich podjętych. Dagmara Chylińska [1] wyszczególniła następujące rodzaje i konsekwencje działań destrukcyjnych:
| Typ | Rodzaj działalności | Konsekwencja w przestrzeni geograficznej i społeczno-kulturowej |
| I | CAŁKOWITA LIKWIDACJA | Usunięcie nagrobków, fizyczne wymazanie z przestrzeni geograficznej, symbolicznej i społeczno-kulturowej. Zastąpienie pierwotnych funkcji grzebalnych obszaru cmentarza innymi funkcjami - często w stosunku do nich o charakterze degradacyjnym. |
| II | CZĘŚCIOWA LIKWIDACJA | Przeniesienie nagrobków (lub ich części) z pierwotnego cmentarza do tzw. lapidariów, symboliczne zaznaczenie miejsca cmentarza - tablice pamiątkowe. Cmentarz przestaje istnieć na płaszczyźnie fizycznej, ale istnieje pamięć o nim - konkretne miejsce zachowuje swoją tradycję i symbolikę poprzez nawiązanie (zwykle w charakterze i treści inskrypcji) do zbiorowej tożsamości osób spoczywających na dawnym cmentarzu. |
| III | DEWASTACJA | Pozostawienie nagrobków in situ połączone z ich stopniową dewastacją - zniszczeniu ulegają pojedyncze nagrobki (całkowicie lub częściowo) lub tablice nagrobne (skuwanie napisów, usuwanie elementów dekoracyjnych - detalu rzeźbiarskiego, snycerskiego). Cmentarz istnieje jedynie na płaszczyźnie materialnej, celowe "odzieranie" z tożsamości zbiorowej i indywidualnej stanowi pogwałcenie sacrum przestrzeni cmentarnej, prowadzi do utraty lub zubożenia treści symbolicznych, jak również do wykluczenia z "żywego" krajobrazu kulturowego (cmentarz nie pełni również funkcji grzebalnych). |
| IV | CZĘŚCIOWA ADAPTACJA | Rozdzielenie kwater poniemieckich od współcześnie użytkowanej przestrzeni grzebalnej. Koegzystencja na płaszczyźnie materialnej i funkcjonalnej - stopniowe "oswajanie" starej części cmentarza poprzez jego porządkowanie, przeciwdziałanie dewastacji, odżywającą pamięć i zainteresowanie historią pochowanych tu ludzi. |
| V | ADAPTACJA | Ponowne pełne wykorzystanie przestrzeni grzebalnej cmentarza i zastanych tu nagrobków. Przestrzeń zachowuje swoje podstawowe funkcje grzebalne, ale zmienia się jego pamięć i tradycja. |
Opisane powyżej działania występują zarówno na Dolnym Śląsku, jaki i w województwie kujawsko-pomorskim. Ostatni punkt najczęściej tyczy terenu tzw. ziem odzyskanych, na którym cmentarze protestanckie nawet w mniejszych miejscowościach, a przede wszystkim w miastach wykorzystywano od 1945 r. jako przestrzeń grzebalną dla katolików (teza jednak nie została sprawdzona empirycznie…), o ile dobrze zrozumiałem intencję destrukcyjnej adaptacji.
Powyższe pięć typów działań nie w pełni oddaje spektrum działań na zapomnianych cmentarzach po 1945 r. Dlatego też typ I, II i IV zostaje rozszerzony o podtypy. Ponadto zostaje dodany kolejny, nie związany z dalszą destrukcją.| Ia | LIKWIDACJA CAŁKOWITA | Usunięcie nagrobków, fizyczne wymazanie z przestrzeni geograficznej, symbolicznej i społeczno-kulturowej. Zastąpienie pierwotnych funkcji grzebalnych obszaru cmentarza innymi funkcjami - często w stosunku do nich o charakterze degradacyjnym. |
| Ib | LIKWIDACJA BEZ ZMIANY FUNKCJI | Usunięcie nagrobków bez zastąpienia obszaru innymi degradacyjnymi funkcjami. Przestrzeń cmentarza nadal istnieje, lecz bez nagrobków |
| IIa | UPAMIĘTNIENIE SYMBOLICZNE | Likwidacja nagrobków połączona z symbolicznym zaznaczeniem cmentarza w przestrzeni społeczno-kulturowej poprzez stawianie tablic lub kamieni pamiątkowych |
| IIb | LAPIDARIUM | Zlikwidowanie większości nagrobków z pozostawieniem jednego lub kilku wybranych nagrobków |
| III | DEWASTACJA | Pozostawienie nagrobków in situ połączone z ich stopniową dewastacją - zniszczeniu ulegają pojedyncze nagrobki (całkowicie lub częściowo) lub tablice nagrobne (skuwanie napisów, usuwanie elementów dekoracyjnych - detalu rzeźbiarskiego, snycerskiego). Cmentarz istnieje jedynie na płaszczyźnie materialnej, celowe "odzieranie" z tożsamości zbiorowej i indywidualnej stanowi pogwałcenie sacrum przestrzeni cmentarnej, prowadzi do utraty lub zubożenia treści symbolicznych, jak również do wykluczenia z "żywego" krajobrazu kulturowego (cmentarz nie pełni również funkcji grzebalnych). |
| IVa | CZĘŚCIOWA ADAPTACJA BEZ WYDZIELENIA | Możliwa na cmentarzach zamkniętych tj. gdzie nowe pochówki wykonuje się w grobach już istniejących. Nie zwiększa się terenu cmentarza ani nie likwiduje dawnych nagrobków. Stopniowe "oswajanie" starych nagrobków poprzez ich porządkowanie, przeciwdziałanie dewastacji, odżywa pamięć i zainteresowanie historią pochowanych tu ludzi. |
| IVb | CZĘŚCIOWA ADAPTACJA Z WYDZIELENIEM | Rozdzielenie kwater dawnych (zapomnianych) od współcześnie użytkowanej przestrzeni grzebalnej. Koegzystencja na płaszczyźnie materialnej i funkcjonalnej nie oznaczająca zawsze porządkowania, a jedynie przeciwdziałająca dalszej dewastacji. |
| V | ADAPTACJA | Ponowne pełne wykorzystanie przestrzeni grzebalnej cmentarza i zastanych tu nagrobków. Przestrzeń zachowuje swoje podstawowe funkcje grzebalne, ale zmienia się jego pamięć i tradycja. |
| VIa | RENOWACJA | Działania renowacyjne (remontowo-konserwacyjne) podjęte na nagrobkach i uporządkowanie terenu zapomnianego cmentarza bez przywrócenia funkcji grzebalnych oraz zainteresowanie historią społeczności żyjącej w przeszłości i korzystającej z tego cmentarza. Pozostawienie pod opieką osób prywatnych lub lokalnych stowarzyszeń i szkół. Dbanie o nekropolię zgodnie z tradycją i symboliką pierwotnego wyznania. |
| VIb | PORZĄDKOWANIE | Działania porządkowe na terenie zapomnianego cmentarza bez działań renowacyjnych (remontowych) na nagrobkach. Okresowe cięcie zieleni na cmentarzu przez opiekunów. |
Uwaga. Wyniki dotyczą wyłącznie cmentarzy odwiedzonych przez autora.
Cmentarze protestanckie
Spójrzmy jak powyżej zdefiniowane działania wyglądają ilościowo dla cmentarzy protestanckich w województwie kujawsko-pomorskim.
# - kratką oznaczono te cmentarze typu VI, na których zamontowano tablice informacyjne lub kamienie pamiątkowe.
| TYP | ILOŚĆ | % | MIEJSCOWOŚCI |
| Ia | 15 | 4% | Bydgoszcz-Bartodzieje, Bydgoszcz-Prądy II, Bydgoszcz-Smukała (Dolna), Bydgoszcz-Szwederowo, Bydgoszcz-Zimne Wody (Kapuściska Wielkie), Dąbrowa Chełmińska (Linie), Frydrychowo, Gostkowo I, Liznowo, Mała Kępa II, Nowe Smolno (Lubionka I), Płonkówko, Przyłubie (Przyłubie Polskie), Solec Kujawski II, Wąbrzeźno II |
| Ib | 16 | 5% | Borki I, Brzezinko, Bydgoszcz-Osowa Góra II, Elgiszewo, Grabowiec, Lipienica, Młyniec Pierwszy, Ostromecko (Smolniki), Pniewite, Rzęczkowo, Stanisławka, Strucfroń, Sulnówko, Szkocja (Siedliska) II, Wąbrzeźno I, Toruń-Stawki (Piaski), Wygoda |
| IIa | 11 | 3% | Bydgoszcz-Czyżkówko I, Bydgoszcz-Osowa Góra III, Bydgoszcz-Śródmieście, Chełmno, Chełmża, Janowiec Wielkopolski, Lisewo, Mała Nieszawka, Ostrowo, Mrocza I, Szubin |
| IIb | 8 | 2% | Bydgoszcz-Fordon, Grębocin I, Grzegorz, Kozielec II, Osówiec, Toruń-Chełmińskie Przedmieście (staroluterański), Trzemiętowo II, Wiąg |
| III | 211 | 60% | Adamowo (Grabina), Białe Błota (gm. Białe Błota), Białe Błota (Czajki), Bielczyny, Bielsk, Bodzia, Borki II, Borki III, Branica II, Brudnowo, Bruki Unisławskie I, Brzeczka, Brzeźno (gm. Lipno), Brzoza (Stryszek), Bydgoszcz-Brdyujście, Bydgoszcz-Czarnówka, Bydgoszcz-Czersko Polskie, Bydgoszcz-Czyżkówko II, Bydgoszcz-Fordon (Pałcz), Bydgoszcz-Fordon (Zofin), Bydgoszcz-Glinki (Rupienica), Bydgoszcz-Jachcice, Bydgoszcz-Kapuściska (Zimne Wody), Bydgoszcz-Łęgnowo, Bydgoszcz-Miedzyń I, Bydgoszcz-Opławiec II, Bydgoszcz-Osowa Góra I, Bydgoszcz-Prądy I, Bydgoszcz-Żółwin, Bysław, Cegielnik, Chełmonie, Chełmoniec, Chlewiska, Chrząstowo (gm. Gniewkowo), Czarnówczyn, Czemlewo, Dąbie, Dąblin, Dębiny, Dębniaki, Dziedno, Drzewce I, Dziemiony, Elzanowo (gm. Lipno), Frydrychowo, Gącz, Gębice, Glinno Wielkie, Godzięba, Grabiny, Grabiny (Rutki), Grębocin II, Grodzeń, Gronowo, Gutowo, Iłowo, Jarantowice II, Jarużyn, Jaszczółtowo, Jazdrowo, Jezuicka Struga, Jurancice, Kiełpiny, Kijewo, Klamry I, Kopanino, Kosowo (gm. Mrocza), Kosowo (gm. Świecie nad Wisłą), Kozielec I, Krupocin (Franciszkowo), Krusze (Osiek), Kruszyn Krajeński II, Kwieciszewo, Leśnianki, Lisi Ogon I, Lisi Ogon II, Lisie Kąty#, Lubin (Lubinek), Łabędź I, Łączki, Łążyn (Łążynek), Łopatki Polskie, Łubianka, Mała Kępa I, Małe Łunawy, Małe Rudy (Florentowo), Mleczkowo, Mokre (Białochówko), Mokre (gm. Grudziądz), Morgi (Morgi Górne), Mozgowina, Murzynko, Murzynno, Myśliwiec, Niechorz II, Nowawieś Chełmińska, Nowe II, Nowe Smolno, Nowe Smolno (Lubionka II), Nowy Ciechocinek, Nowy Dwór (gm. Koronowo), Nowy Dwór I (gm. Kowalewo Pomorskie), Nowy Dwór II (gm. Kowalewo Pomorskie), Obodowo, Orzechowo, Orzechówko, Osieczek, Osiek (Osiek Bogucki)#, Osiek Wielki, Ostromecko, Otorowo, Otorowo (Otorowski Młyn), Otowice, Pauliny, Pieczenia, Pinino, Płonkówko, Pływaczewo, Prądki, Pruska Łąka, Przewodnik, Przyłęki (Ostrów), Przyłubie (Jajtawy), Przewóz#, Radońsk I, Radzyń Chełmiński, Rogówko, Rojewo, Ruda, Rudzk Duży, Rumunki Oleszeńskie, Rumunki Witkowskie, Runowo Krajeńskie I, Runowo Krajeńskie II, Rusinowo, Rynarzewo I, Rynarzewo II, Ryńsk, Samoklęski Małe I, Samoklęski Małe II, Sartowice (Sartowice Dolne), Sartowice (Sartowice Górne), Sicinek, Sienno, Sierakowo, Skąpe, Skąpe (Chrapice), Skłudzewo, Skoraczewo, Skoraczewo (Skoraczewko), Skrzypkowo, Solec Kujawski I, Solec Kujawski III, Solec Kujawski IV, Solec Kujawski V, Sosnówka (gm. Ryńsk), Stare Rybitwy#, Stary Bógpomóż, Strzelce Dolne I, Strzelce Dolne II, Strzyżawa, Suchatówka, Szkocja, Szkocja (Siedliska) I, Szpital, Tomaszewo (Ryszewek), Tonowo, Toporzysko, Toruń-Podgórz II, Toruń-Stawki, Trzciniec (Trzciniec Stary), Tur, Trzęsacz, Wałdowo I, Wałdowo Szlacheckie, Wałdówko, Wiele, Wielki Lubień, Wielkie Łunawy II, Wielkie Rychnowo, Wałycz, Wełna, Węgorzyn, Wielki Konopat, Wielki Wełcz#, Wilczeniec Fabiański, Wilkostowo, Wiskitno, Wiśniewa I, Wiśniewa II, Wiśniewka, Władysławowo (Sumówka), Włóki, Zajączkowo, Zamość (Trzciniec), Zarośle Cienkie, Zielonka I, Zielonka II, Zielonka (Wilcze Gardło), Zbójno, Zbrachlin, Zelgno, Zławieś Wielka I, Złotoria, Zrazim, Żurczyn |
| IVa | 1 | 0% | Pędzewo |
| IVb | 1 | 0% | Gąski |
| V | 12 | 3% | Bydgoszcz-Opławiec I, Bydgoszcz-Smukała (Górna), Gostkowo II, Górsk, Kowalewo Pomorskie, Krukówko, Mątawy, Pęperzyn, Rogowo (gm. Lubicz), Sitno (gm. Sośno), Zławieś Mała, Zławieś Wielka II |
| VIa | 40 | 12% | Białe Błota (gm. Aleksandrów Kujawski), Błoto, Brzoza (gm. Nowa Wieś Wielka)#, Brzoza (gm. Wielka Nieszawka), Brzózki, Brzózki (Zacisze), Ciechocinek (Słońsk Górny)#, Czarnowo, Czarże, Dragacz, Kijewo Szlacheckie#, Kokocko#, Krobia, Liciszewy, Łęg-Osiek#, Łęg Witoszyn, Małe Rudy (Rudy)#, Mursk#, Obory (gm. Obrowo), Otłoczyn I #, Otłoczyn II #, Pawłówek, Pluskowęsy, Silno#, Sosnówka (gm. Grudziądz)#, Stanisławki I, Stary Zbrachlin #, Toruń-Podgórz I, Toruń-Rudak, Tryl I#, Tryl II, Trzebiełuch#, Unisław#, Wałdowo Królewskie #, Wielka Nieszawka, Wielkie Łunawy#, Wielkie Zajączkowo, Wilcze Kąty#, Włęcz#, Włościbórz II, Zajezierze# |
| VIb | 36 | 10% | Borówno, Bruki Kokocka, Biały Bór, Brzozówka, Cierpice#, Czaple, Czarne Błoto, Dąbrowa Biskupia, Dąbrowa Chełmińska#, Gać#, Głogowo, Iwiec#, Jarki#, Kabat I#, Kamionki Duże#, Kikół#, Klamry II#, Klamry (Dołki)#, Lubicz (Lubicz Dolny)#, Lulkowo, Łochowice#, Murowaniec, Mursk#, Obory (gm. Zbójno), Ostrowo (gm. Cekcyn)#, Przyłęki (Dziewianowo)#, Przyłubie#, Radońsk II, Rojewice, Stanisławki II, Stronno #, Trzebczyk #, Wierzchlas#, Wysoka#, Zamość (Podlaski), Zielonczyn# |
| RAZEM | 351 | 100% | stan na 25.02.2020 |
Cmentarze żydowskie
A oto tabela dla cmentarzy żydowskich w województwie kujawsko-pomorskim.
| TYP | ILOŚĆ | % | MIEJSCOWOŚĆ |
| Ia | 9 | 38% | Bydgoszcz-Górzyskowo, Chełmża, Gniewkowo, Kruszwica, Lubicz (Lubicz Górny), Nowe, Toruń-Podgórz, Solec Kujawski, Wąbrzeźno |
| Ib | 5 | 21% | Bydgoszcz-Szwederowo, Kikół, Kowalewo Pomorskie, Rynarzewo, Skępe |
| IIa | 9 | 38% | Aleksandrów Kujawski, Bydgoszcz-Fordon, Chełmno, Ciechocinek, Gębice, Łabiszyn (Arnoldowo), Janowiec Wielkopolski, Toruń-Przedmieście Jakubskie, Służewo |
| IIb | - | % | |
| III | - | - | - |
| IVa | - | - | - |
| IVb | - | - | - |
| V | - | - | - |
| VIa | 1 | 4% | Koronowo |
| VIb | - | % | - |
| RAZEM | 24 | 100% | stan na 20.02.2020 |
Cmentarze poepidemiczne
Dla cmentarzy poepidemicznych (głównie cholerycznych) nie możemy dokonać zaproponowanego podziału z uwagi na uwarunkowania pochówku w takich miejscach. Bardzo rzadko bowiem mamy do czynienia z nagrobkami na takich cmentarzach. Przeważnie ofiary choroby były chowane w masowych grobach. Jedynym sposobem upamiętnienia był krzyż choleryczny tzw. karawaka albo kapliczka, przybierająca czasem szczególną formę zwaną latarnią choleryczną. W związku z tym wyróżnić można cmentarze poepidemiczne upamiętnione w powyższy sposób lub nieupamiętnione - w tym wypadku albo nie ma żadnego znaku w terenie (pozostają wskazania okolicznych mieszkańców) albo mamy do czynienia z samotną kępą roślinności pozostawioną na polu.
| TYP | ILOŚĆ | % | MIEJSCOWOŚCI |
| UPAMIĘTNIONY | 14 | 45% | Branno? (?, kapliczka), Brudzyń (?, kapliczka), Gronowo I (1860, krzyż), Lisewo (1831, kapliczka), Osiek (?, krzyż), Parchanki (?, krzyż), Przeczno (1735, kapliczka), Raciążek (?, krzyż), Silno * (?, pomnik), Trzebcz Szlachecki (1892-1894, kamień), Wielowieś (?, krzyż), Witowąż (?, karawak), Wybranowo (?, krzyż), Zębowo (1858, pomnik) |
| NIEUPAMIĘTNIONY | 17 | 55% | Brzeźno (gm. Lubicz), Bydgoszcz-Bocianowo, Ciechocinek (Słońsk Górny), Gronowo II, Jarantowice, Kawęczyn (Stare Grabie), Kowalewo Pomorskie, Kusowo, Lipie, Murzynno, Opoczki, Pieczenia, Rynarzewo, Sobiesiernie, Wałycz, Wierzbiczany, Zrazim |
| RAZEM | 31 | 100% | stan na: 25.06.2019 |
* - cmentarz poepidemiczny w Silnie jest również cmentrzem wojennym - ofiar terroru hitlerowskiego 1939-1945 i jako taki został upamiętniony.
Czasami ofiary epidemii chowano na już istniejących cmentarzach. Przykładem jest zbiorowa mogiła zmarłych na cholerę znajdująca się na cmentarzu ewangelickim w Błądzimiu, czy na cmentarzu rzymskokatolickim w Jaksicach.
Cmentarze pozostałe
[B] - cm. bezwyznaniowy | [K] - cm. rzymskokatolicki | [P] - cm. prawosławny | [W] - cm. wielowyznaniowy | [X] - cm. niezidentyfikowany | [WZ] - cm. więzienny
| TYP | ILOŚĆ | % | MIEJSCOWOŚCI |
| Ia | 4 | 17% | Bydgoszcz-Bocianowo [W], Piotrków Kujawski [X],Toruń-Mokre [W], Toruń-Przedmieście Św. Katarzyny [W] |
| Ib | 8 | 33% | Brzezinko [K], Bydgoszcz-Fordon [WZ], Jedwabno [B], Kabat II [X], Nowy Dwór (gm. Dąbrowa Biskupia) [X], Pinino [X], Toruń-Przedmieście Jakubskie [K], Wygoda [W] |
| IIa | 1 | 4% | Mlewo [K] |
| IIb | 2 | 8% | Zuzałka [W], Lubicz (Lubicz Górny) [K] |
| III | 2 | 8% | Nowa Wieś [W], Więcbork [W] |
| IVa | 1 | 4% | Przyłęki [W] |
| IVb | 0 | 0% | - |
| V | 5 | 21% | Bydgoszcz-Kapuściska [W], Gąsawa [W], Gniewkowo [W], Rypin [W], Toruń-Przedmieście Jakubskie [W] |
| VIa | 0 | 0% | - |
| VIb | 1 | 4% | Aleksandrów Kujawski [P] |
| RAZEM | 24 | 100% | stan na 02.10.2017 |
Cmentarze rodowe
| TYP | ILOŚĆ | % | MIEJSCOWOŚCI |
| Ia | - | % | - |
| Ib | 1 | 4% | Pigża |
| IIa | - | % | - |
| IIb | 2 | 8% | Toruń-Bielany, Wierzbiczany |
| III | 15 | 58% | Borówki, Buszkowo (Grzmotny Młyn), Bydgoszcz-Fordon (Gośniewice), Cichoradz, Gronowo, Gumnowice, Janocin, Markowo, Mgoszcz, Motyl, Różankowo, Wiskitno, Włościbórz, Wybcz, Zamek Bierzgłowski |
| IVa | - | % | - |
| IVb | - | % | - |
| V | 1 | 4% | Ostaszewo |
| VIa | 5 | 19% | Kowróz, Ostromecko, Przysiek, Sartowice, Wierzchlas |
| VIb | 2 | 8% | Chrząstowo, Grabowo |
| RAZEM | 26 | 100% | stan na 20.01.2018 |
Cmentarze łącznie (bez epidemicznych)
| TYP | ILOŚĆ | % |
| Ia | 28 | 6% |
| Ib | 30 | 7% |
| IIa | 21 | 5% |
| IIb | 12 | 3% |
| III | 225 | 53% |
| IVa | 2 | 0% |
| IVb | 1 | 0% |
| V | 18 | 4% |
| VIa | 46 | 11% |
| VIb | 39 | 9% |
| RAZEM - stan na 25.02.2020 | 425 | 100% |
Przypisy
1. Chylińska Dagmara, Trudne dziedzictwo - cmentarze poniemieckie w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska, "Architektura krajobrazu" 2007 nr 1, s. 31-39.
wersja strony: 334, ostatnia edycja: 25 Feb 2020 12:16